Que problema hai en comprar mulleres se hai mulleres que queren venderse? Por que vai estar mal comprar bebés a mulleres pobres? Seica non se dan esas relacións á sombra de contratos avalados polo libre consentimento de ambas as partes? Alguén o vende e alguén o compra, cal é o problema? Se xa temos igualdade nas leis, como vai seguir existindo o patriarcado? Estas cuestións e outras similares expónselle diariamente en redes, a calquera feminista que realice unha crítica da prostitución, da pornografía ou do alugueiro de ventres. Xa volo adiantamos, nós non descubrimos a pólvora; outras o fixeron antes e o que é máis, fixérono ben. Nestas liñas, trataremos de achegar a perspectiva de Carole Pateman no contrato sexual, para que nos sirva de referencia á hora de facer fronte aos actuais intentos de lexitimación de prácticas inmemoriais de desigualdade mediante contratos e outras ferramentas xurídicas e políticas.
Pateman explica como a sociedade civil contemporánea se susténta en varios relatos de orixe, entre os cales destaca o do contrato como fundador do dereito político e da sociedade civil. Con todo, a historia do contrato non se conta na súa totalidade, pois se esquece que na base de tal acordo agóchase outro contrato fundante: o contrato sexual. Con esta expresión a autora refírese á atribución da capacidade política en función da diferenza sexual, que está presente (aínda que oculta) en todas as historias do contrato social da filosofia política da modernidade. Mediante esta atribución de capacidades políticas a un sexo conséguese, non só a exclusión da vida política do outro, senón tamén o seu sujección política e civil. Así mesmo, a existencia dun suxeito político permite a creación e despregamento dunha serie de categorías que non só exclúen ás mulleres, senón que non poden non excluílas, pois son creadas a partir da imaxe do home.
As sociedades actuais utilizan as categorías patriarcais (individuo, cidadán, contrato e traballador entre outras) aplicándoas indistintamente a homes e mulleres, naturalizando así as relacións de subordinadción que están implícitas nelas. A metáfora do contrato é sumamente perigosa para o feminismo porque pode valer para lexitimar relacións de dominación facéndoas aparecer como resultado da vontade de acordos entre suxeitos con igual poder. Por este motivo, o obxectivo da autora é desvelar a orixe patriarcal da sociedade civil a través da análise do contrato fundante oculto na base das teorías políticas liberais: o contrato sexual.
A partir de aquí, sinala Agra (1995) “o obxectivo será desenvolver formas adecuadas de crítica desde unha perspectiva específica que permita a transformación social e política”. No ámbito teórico e académico da filosofía social e política apréciase forte resistencia ás argumentacións feministas, xa que concentra o estudo no ámbito masculino público, onde se traballa con conceptos como contratos, dereitos, liberdades, cidadanía ou igualdade baixo a premisa de que os suxeitos daqueles conceptos son neutros. Con todo, non posúen esa pretendida neutralidade; foron creados para un suxeito masculino e non se pode dar por sentado que simplemente facendo copartícipes ás mulleres dos títulos que foron creados para excluílas do ámbito público, acábese coa desigualdade fundante que devanditos conceptos crean. Por conseguinte, Pateman realiza unha revisión da teoría do contrato social, da teoría liberal clásica e do liberalismo social partindo da relevancia política da diferenza sexual (Agra, 2002). O seu obxectivo é, en fin, recuperar a historia do contrato sexual para iluminar a estrutura patriarcal actual das principais institucións sociais en países como Inglaterra, Australia ou Estados Unidos, cuxas sociedades poden ser tidas como exemplo de produto dun contratos social, aínda que as conclusións son extrapolables a outras sociedades con características similares (Pateman, 1995).
A tese principal é que o contrato social presupón o contrato sexual, un acordo entre homes para excluír ás mulleres da actividade política e asegurar a accesibilidade aos seus corpos. A sociedade queda divida en dúas esferas: a pública e a privada. Mentres que a primeira é onde se poñen en práctica os dereitos políticos, posibilitando o exercicio da liberdade, a segunda é aquela onde ten lugar o familiar, expresión da sujección. Esta división privado – público é unha condición necesaria para a creación do suxeito político do liberalismo: o individuo. Só pode ser individuo quen pode ser propietario, especialmente da máis valiosa propiedade: a propia persoa. Dado que as mulleres non son propietarias de si mesmas e pertencen sempre a outro, séguese que non poden participar na vida pública. Con todo iso non significa que queden á marxedo contrato, máis ben ao contrario, son unha parte fundamental do mesmo: son o seu obxecto ( Pateman, 1995). Este é o significado político da existencia de ambas as esferas, unha non existe sen a outra senón que xorden pola súa propia contraposición. A existencia dunha esfera privada permite incorporar as mulleres ao contrato e prolongar o seu sujección a través do mesmo.
A maior parte dos teóricos do contrato achacaron o confinamento das mulleres á esfera privada ás súas características naturais: menor capacidade física e intelectual ou, directamente, incapacidade para os asuntos públicos. Ao ser estas características propiamente naturais, danse xa no estado de natureza previo á creación do contrato; por tanto, a subordinación ao home aparece como natural e anterior a toda convención, quedando así fóra da posibilidade do debate. Con todo, non todos os teóricos do contrato achacaron a sujección feminina á natureza. Hobbes sinala que as capacidades humanas son iguais a todas as persoas sen distinción de sexo no estado natural, polo que a subordinación das mulleres é consecuencia dunha conquista. Agora ben, tanto se a inferioridade débese ás características naturais ou é resultado dunha derrota na loita, todos os teóricos contractualistas conveñen en deixar ás mulleres fóra da posibilidade de ser produtoras de contratos (excepto do de matrimonio).
A igualdade entre o grupo de homes constrúese así como contraposión aos non iguais: mulleres, escravos… A relación que une aos membros do grupo de iguais é precisamente a fraternidade, característica constitutiva do patriarcalismo moderno. Pateman distingue tres formas de patiarcalismo: o tradicional, o clásico e o moderno. O primeiro deles defende unha perspectiva xenética do poder; a autoridade paterna proporciona o modelo para as relacións de poder e para todo tipo de autoridade. O patriarcalismo clásico, por outra banda, desenvolve unha teoría do dereito e a obediencia política baseada no argumento de que o poder non é convencional senón natural, e aséntase o a capacidade reprodutiva do pai. Por último, o patriarcalismo moderno é resultado da transformación do patriarcalismo clásico feita polos teóricos do contrato social; é contractual, fraternal e estructurador da sociedade civil capitalista ( Pateman, 1995). Unha característica extremadamente importante da fraternidade masculina propia do patriarcalismo moderno é garantir o acceso sexual ás mulleres e iso conséguese mediante dúas fórmulas básicas: o matrimonio e a prostitución.
Pateman sinala que nas análises que versan sobre o contrato orixinal ponse o acento sobre o seu carácter ficticio e por iso, non se estuda a relación entre contrato orixinal e contratos reais. Os contratos que teñen lugar na vida común parecen constituírse nunha continuación da historia do contrato orixinal, actualizándose o núcleo fundamental do seu contido constantemente. Este núcleo consiste no intercambio de obediencia por protección. No caso do contrato orixinal, os individuos pactan someterse á autoridade do Estado a cambio da defensa dos seus intereses fundamentais; nun contrato de matrimonio ou de traballo, repítese o esquema, esposas e traballadores convértense en subordinados a través dos seus respectivos contratos.
Senta deste xeito, a base para a dominación e subordinación civil á vez que se consegue que o contrato sexual pase inadvertido, pola propia natureza patriarcal l tanto da teoría do contrato como das súas diversas interpretaciónes, que naturalizan a división entre público e privado, facendo que apareza como anterior, e dan unha interpretación propia das institucións políticas de cidadanía, emprego e matrimonio como neutrais. É dicir, os teóricos sociais e políticos realizan as súas análises con categorías patriarcais (Agra, 1995).
A forza do relato do contrato como unha historia de liberdade na que se cambia a liberdade do estado natural pola liberdade civil universal e na cal o dereito patriarcal (de pais sobre fillos) é substituído pola liberdade civil, que aparece así como post-patriarcal, é extremadamente pregnante e domina a forma en que os diversos discursos liberadores presentáronse a si mesmos. O propio feminismo, utilizou a idea da propiedade sobre unha mesma na loita polo cambio da lexislación matrimonial ou o dereito ao aborto, xa que a lexislación determinaba a idea da propiedade do marido sobre a esposa. As teorías feministas modernas seguen construíndose sobre termos contractuais sen percibir que o individuo como propietario é un concepto en torno ao cal vira o patriarcado moderno. A teoría do contrato hoxe asume que o individuo pode ser separado do corpo sexuado, pero isto equivale a admitir que o dominio civil público non está afectado pola subordinación patriarcal, relegándoa ao ámbito do privado e que, por tanto, podería ser resolvido cunha lexislación igualitaria. Con todo nin o contrato sexual limítase á vida privada, como pon de manifesto a prostitución , por exemplo; nin a subordinación conséguese por un único camiño. O consentimento convértese na única xustificación á subordinación tras o triunfo das teses contractualistas. Os argumentos anteriormente utilizados como vontade de deus, poder e forza ou superioridade natural carecen de peso e non poden ser xa traducidos en dereito político; con todo ten que ser posible someter a outros á nosa vontade (naturalmente sen forzar a súa extremadamente) e o contrato como paradigma do pacto voluntario préstase a servir de amparo, onde outros argumentos xa non teñen peso, para manter no posible a sujección civil. En base a estes principios de liberdade de decisión sobre un mesmo algúns teóricos do liberalismo sosteñen que debería ser posible incluso venderse a un mesmo como escravo.
A categoría de individuo provoca que a exclusión feminina forme parte da estrutura mesma dos contratos, método especificamente moderno para crear relacións de poder. A relacións de poder que antes da modernidade sustentábanse sobre o status son agora contractuais sen que en moitos casos desaparecese todo o contido que tiñan antes da transformación política do liberalismo. Pateman abordará catro relaciones que poñen de manifesto o anterior: os contratos de matrimonio, emprego, alugueiro de ventres e prostitución.
O matrimonio era o único contrato permitido ás mulleres nos inicios da modernidade, con todo a súa estraña natureza expón unha serie de cuetiones. Se para facer contratos é necesario ser individuo e as mulleres non poden selo Como se pode instituir a relación? A resposta é que o contrato de matrimonio consiste nun pacto entre un individuo e un subordinado natural. Desde o século XIX, cando se entendía que os maridos eran propietarios das súas esposas, o grao de sujección variou substancialmente; con todo cando a autora escribe a obra nos anos oitenta do século XX aínda se negaba a posibilidade de que existise violación dentro do matrimonio, considerándose que o acceso sexual sen restricións era unha parte natural do contrato. Entre os teóricos clásicos do contrato que reflexionan sobre o matrimonio o único que lle atribúe carácter político é Hobbes, mentres que para Locke e Rouseau o poder conxugal orixínase na natureza; Puffendorf en cambio, sostén que non é natural nin político, senón que xorde dun pacto, unha liga desigual, no que se intercambia obediencia por protección. En calquera caso resulta significativo que o contrato de matrimonio retén o seu carácter natural ata despois de quedar constituído na sociedade civil.
O contrato de traballo require tamén dun individuo capaz de vender a súa forza no mercado e dado que as mulleres asinan contratos de traballo poderíase pensar que isto as converte en individuos. Con todo tamén o emprego require consideracións que expoñen cuestións curiosas. A maior parte do emprego feminino no XIX desenvolvíase no servizo doméstico e como sinala a autora, en Australia “dividiron á poboación de forma máis decisiva que os británicos e no Censo de 1891 tomaron en conta dúas categorfas: “quen se gaña a vida” e “dependente”. A menos que explicitamente establecésese o contrario, a ocupación das mulleres foi clasificada como doméstica e os traballadores domésticos foron incluídos na categoría de dependentes.” ( Pateman, 1995)
O emprego feminino desenvólvese dentro dunha estreita marxe de ocupacións caracterizadas pola súa escasa remuneración e consideración social, son dirixidas por homes e os seus salarios son máis baixos. Por outra banda a dominación sexual dentro do ambiente laboral forma parte da estrutura de subordinación e funciona como medio de disciplinamiento das traballadoras. A comparación do traballo doméstico (non remunerado) co servizo doméstico, lanza nova luz sobre o contrato de matrimonio. En efecto da comparación de ambos se deduce que o contrato de matrimonio versa sobre o traballo das mulleres, mentres que o contrato de emprego faio sobre o traballo dos homes. As mulleres foron incorporadas á estrutura patriarcaldo emprego capitalista como mulleres, non como traballadoras.
A relación de prostitución forma parte integral do capitalismo patriarcal e cumpre a función de garantir o acceso sexual ás mulleres. Na sociedade actual desenvolveuse ata converterse nunha inmensa industria. Con todo as teses contractualistas escurecen a comprensión do seu carácter público, ao concibilo como empresa privada en base a un arranxo privado, un pacto mediante o que un individuo propietario da súa persoa vende o uso dos seus servizos sexuais a cambio de diñeiro. Ao levar as teses contractualistas ao seu extremo habería que, en función dos ideais liberais da liberdade de empresa e igualdade de oportunidades, declarar a prostitución universal e levar a cabo a apertura de contrato a todos.
Con todo, unha vez máis, a categoría individuo asexuado que manexan os contractualistas actuais permite normalizar relacións de dominación en nome da liberdade. A prostitución é exercida de maneira absolutamente maioritaria por mulleres, comprada por homes e gozada tamén por eles, no sentido de que a maior parte do lucro é tamén para homes que controlan ás mulleres en situación de prostitución. O contrato orixinal actualízase unha vez máis nas súas realizacións concretas; en efecto, esa é a natureza propia da relación de prostitución: unha manifestación exemplar de masculinidade exercida e dramatizada a través da dominación sexual. O desvelamiento do contrato sexual permite deixar de tratar a prostitución como un problema de mulleres e enfocala como o que é: un problema de homes.
Por último a autora analiza o contrato de alugueiro de ventres como unha nova forma de exercicio do contrato sexual a través de contratos concretos diagnosticando con iso unha nova mutación do patriarcado na súa constante adaptación aos tempos. A autora destaca que “as implicacións políticas do contrato de subrogación poderán apreciarse só cando a subrogación sexa vista corno outra disposición do contrato sexual, como unha nova forma de acceso e de uso dos corpos das mulleres por parte dos homes.” (Pateman,1995)
Como sinala María Xosé Agra (1995) na súa Introdución á obra de Pateman a conclusión é que a promesa emancipatoria do contrato non se cumprirá porque as mulleres alcancen o recoñecemento de individuo. A categoría non foi creada para elas igual que tampouco o foron as de contrato, traballador cidadán. Feminsmo e contrato non poden ir da man porque o contrato non é antipatriarcal, como ilustran a prostitución e os ventres de alugueiro. As relacións libres e a autonomía das mulleres non atopan o seu marco no liberalismo.
Deixa unha resposta